(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک ۲۸۶) : مهدی لطفی‌پناه ، مدیر اداره اطلاع رسانی و کتابخانه تخصصی پژوهشگاه رویان: بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط «انجمن بین المللی ناشران علمی، فنی و پزشکی»[۱]، پس از کاهش محدودیت های دسترسی به تحقیقات مربوط به پاندمی کووید ۱۹ [۲] و از سویی کاهش تعرفه ها توسط ناشران، تعداد دانلود این نوع از تحقیقات و مقالات به بیش از ۱۵۰ میلیون بار رسیده است و این روند ادامه دارد. برای درک بیشتر این مطلب، باید گفت که بیش از ۱۳ سال طول کشید تا کتاب «داوینچی کد» (رمز داوینچی)[۳] اثر «دن براون»[۴]-که حتی در فاصله چند سال یک فیلم سینمایی و یک بازی ویدیویی برای آن نیز ساخته شد- تنها به ۱۳۰ میلیون رسید؛ و یا بازی ویدیویی «اتومبیل بزرگ ۵»[۵] که از سال ۲۰۱۳ تاکنون توسط کاربران ۱۲۰ میلیون بار دانلود شده است. بنابر این هزینه ها نقش مؤثری در دسترسی به مقالات علمی مربوط به حوزه کووید ۱۹ داشته اند. به طوری که از ماه ژانویه سال ۲۰۲۰ میلادی، چندین ناشر بزرگ از جمله «الزویر»[۶] و «اشپرینگر نیچر»[۷] که نشریه «نیچر»[۸] را منتشر می کند، حدود ۵۰۰۰۰ مقاله مرتبط با کووید ۱۹ را آزادانه در دسترس همگان قرار داده اند.
این در حالی است که «رمز داوینچی» و «اتومبیل بزرگ ۵» به ترتیب تنها حدود ۱۵ و ۶۰ دلار هزینه را برای کابران به همراه داشته است.
با بیان این مطلب و نگاهی عمیق به میزان دانلودها، آن هم در کمتر از چند هفته، نشانه های علاقه گسترده مردم و پژوهشگران به تحقیقات در خصوص کووید ۱۹ را می توان مشاهده کرد.
از سویی دیگر این بیماری همه گیر بر زندگی دانشمندان و پژوهشگران تأثیر بسیاری گذاشته است و پژوهشگران علاقمند به دانش را به سمت مطالعه برای درک بیشتر این بیماری سوق داده است. مطالعات خانم «الیزابت گیت بی»[۹] که در نشریه معتبر «نیچر» منتشر شده است گواهی بر این مدعا است.
این در حالی است که از بین تعداد ۱۰۰۰ مقاله منتشر شده مربوط به کووید ۱۹، ۴۵ درصد آنها توسط نویسندگان حوزه فیزیک و فیزیک چگالی انتشار یافته اند.
شرایط به گونه ای شده است که حتی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی بیشتر دانشجویانی را پذیرش می کنند که به تحقیقات درباره کووید ۱۹ علاقمند هستند. این تأثیر آنچنان زیاد است که بسیاری از دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی مهم جهان در مقاطع تحصیلات تکمیلی به طور غیرعادی و غیرمنتظره خواهان شروع فعالیت بر روی بیماری های عفونی شده اند.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته، هر چند پاندمی کووید ۱۹ جهان را در بهت و حیرت فرو برده است، اما قدرت خارق العاده و مزایای کلاس های مجازی را به جهانیان نشان داد. بسیاری از فرهیختگان انتظار دارند که این بحران جهانی باعث شود که آموزش عالی برای دانشجویان در کشورهای در حال توسعه بهبود یابد و بیشتر شود.
در تحلیلی دیگر از «بیوآرشیو»[۱۰] مشاهده می شود که در کمتر از ۵ ماه مطالعات مربوط به کووید ۱۹، هفتاد درصد کل مطالعات کرونا ویروس در ۵۰ سال گذشته را تشکیل می دهد.
میلاد حقانی و همکاران وی در دانشگاه سیدنی استرالیا ۱۹۵۱۸ مقاله را با موضوعات سارس[۱۱]، مرس[۱۲] و کووید ۱۹ مورد بررسی قرار دادند. آنها دریافتند که مقالات مربوط به سارس و مرس عمدتاً در نشریات تخصصی مانند نشریه «ویروس شناسی»[۱۳] منتشر می شوند؛ در حالی که مقالات کووید ۱۹ در نشریات عمومی تری مانند لنست[۱۴] و بی ام جی[۱۵] منتشر شده اند. همچنین هر چند این نوع از مقالات و تحقیقات، مربوط به نگرانی های بهداشت عمومی و کنترل بیماری های واگیر دار هستند، اما تعداد استنادات مربوط به آنها در مقایسه با تحقیقات در مورد توصیف خصوصیات ویروس ها و توسعه واکسن ها بسیار پایین است.
مشاهدات نشان می دهد که نویسندگان و پژوهشگران برای مقابله با این بحران جمعی و بهره وری بیشتر به کارهای تیمی بین المللی بیشتری روی آورده اند که می تواند همکاری های جهانی در بلند مدت را گسترش و تغییر دهد.
بر اساس تحلیلی که بر روی بیش از ۱۶۰۰۰ مقاله مربوط به بیماری های همه گیر انجام شد، تقریباً ۴۰ درصد از مقالات مربوط به مطالعات کووید ۱۹، نسخه «پیش از چاپ»[۱۶] داشته اند. به گونه ای که مقالات این حوزه به طور میانگین ۱۵ بار بیشتر از سایر موضوعات از bioRxiv و medRxiv دانلود شده اند. بر همین اساس مقالات حوزه کووید ۱۹ گاهی تا ۱۰ هزار بار توییت[۱۷] شده اند؛ این در مقایسه با محبوب ترین مطالعات غیر پاندمی که بیشترین آنها ۱۳۲۳ بار توییت شده اند بسیار جالب توجه است. همچنین به طور متوسط مطالعات منتشر شده مربوط به کووید ۱۹ در نشریات علمی، ۲۶ روز زودتر نسبت به دیگر مطالعات به انتشار می رسند.
از سویی با ورود این ویروس ناشناخته، برگزاری کنفرانس های مجازی امری عادی تلقی می شوند و برای برخی از پژوهشگران که به دنبال راحتی و کاهش هزینه ها بوده اند مناسب تر است. اما معایبی نیز در این نوع از کنفرانس ها مشاهده می شود که می توان به فقدان و یا قطع شبکه اینترنت اشاره کرد. البته که این نوع از کنفرانس ها برای پژوهشگران کشورهای در حال توسعه و محققان جوان قابل دسترس تر است. در نظرسنجی که نشریه «نیچر» از ۴۸۵ پژوهشگر که در کنفرانس های مجازی شرکت کرده اند انجام داده است، ۸۲ درصد پاسخ دهندگان گفته اند که در آینده در یک کنفرانس آنلاین شرکت می کنند. این یکی از تغییرات بنیادی و از مزایای ورود کووید ۱۹ محسوب می شود.
اما با ورود کووید ۱۹، و بر اساس تحلیل بیش از ۱۰۰۰ مقاله پزشکی که در سال ۲۰۲۰ میلادی منتشر شده است، شکاف جنسیتی در تحقیقات علمی گسترش یافته و از زمان شیوع این ویروسِ فراگیر، مقالاتی که نویسندگان زن را نیز شامل می شدند، ۱۶ درصد کاهش یافته است. این مطالعه به رهبری جس پیتر اندرسون[۱۸] که کتابشناسی[۱۹] در دانشگاه ارهوس[۲۰] کشور دانمارک است نشان داد که نویسندگان اول زن، ۲۳ درصد کمتر مقالات کووید ۱۹ را در مقایسه با دیگر مقالات پزشکی منتشر شده در نشریات مشابه در سال ۲۰۱۹ میلادی منتشر کرده اند.
همچنین مقالات با آخرین نویسندگان زن ۱۶ درصد کاهش یافته است. این مطالعه نشان می دهد که شروع این بیماری همه گیر چه تأثیر منفی بر بهره وری زنان گذاشته است.
بر اساس گزارشات جدید بین المللی، حدود بیش از ۷۰۰۰ نفر پژوهشگر که در دانشگاه های کشور استرالیا مشغول به فعالیت هستند، ممکن است به دلیل شیوع این بیماری شغل خود را از دست بدهند. این گزارش پیش بینی می کند که دانشگاه های استرالیا ممکن است به دلایل ممنوعیت و محدودیت سفر و صدور روادید، بیش از ۳ میلیارد دلار استرالیایی معادل ۱,۹ میلیون دلار آمریکا که از طریق پذیرش دانشجویان بین المللی کسب می کردند ضرر کنند. به گزارش نشریه «نیچر»، شهریه دانشجویان بین المللی حدود یک چهارم از درآمد دانشگاه ها را تشکیل می دهد و این شهریه ها حقوق کارمندان، امکانات تحقیقاتی و سایر هزینه های پژوهش را نیز پوشش می دهد و تخمین زده می شود که بیش از ۹۰۰۰ دانشجوی دکتری بین المللی به دلیل ممنوعیت سفر مجبور باشند تا پروژه های خود را به تعویق اندازند و یا حتی رها کنند.
بر اساس گزارشی که آموزش عالی تایمز[۲۱] ارائه کرده است، تدریس آنلاین به عنوان مهارت جدیدی است که بازار کار جدیدی را پس از شروع کووید ۱۹ برای دانشگاهیان فراهم می کند. همچنین پس از پاندمی ویروس کووید ۱۹، نشریات علمی نیز فرایندهای فعالیت خود را تغییر می دهند: مطالب خود را تا جایی که ممکن است در دسترس آزاد قرار می دهند، سرعت داوری را افزایش می دهند، از هوش مصنوعی[۲۲] بهره می گیرند، مطالب خود را به صورت «پیش از چاپ» منتشر می کنند، تماس های ویدیویی خود را با نویسندگان، داوران افزایش می دهند و همچنین زمان چرخش فرایند ها و داوری ها را کاهش می دهند.
بنابراین به طور خلاصه سه تغییر عمده نشریات علمی – پژوهشی عبارتند از:
دسترسی آزاد و به اشتراک گذاری داده ها، پروتکل ها و استانداردها؛
آپلود مقالات پیش از انتشار؛
سرعت بخشیدن به داوری ها.